Time jurnalining 1950-yil iyuldagi soni muqovasida Uilyam Levitt, uning ortida esa bir qavatli, ikki nishabli bir xil uylar qatorini ko‘rish mumkin edi. “Levitt va uning o‘g‘illari” kompaniyasi tomonidan qurilgan 10 minglab shu kabi uylar urushdan qaytgan amerikalik askarlar uchun yangi hayotga, AQSH administratsiyasi uchun saylovoldi yutug‘iga, arxitektorlar uchun dahshatga va Levittlar oilasi uchun esa boylik manbaiga aylandi. Ulkan muvaffaqiyatga erishgan tijoriy korxona faxriylar qarshisidagi vatanparvarlik burchini bajarish, yangi “shahar cheti”da hayot tarzi va kommunistik xavfga qarshi urush tarzida ko‘rilgandi.

Aytishlaricha, Uilyam Levitt o‘limi oldida har kecha “otasi, onasi va janob Levitt” uchun duo qilgan yigitchani eslashni yaxshi ko‘rgan. U uzoq yillar oldin o‘z mablag‘i evaziga qurgan shifoxonaga yotar, biroq davolanish uchun pul to‘lay olmasdi. 86 yoshli qariya o‘rnidan deyarli turmasa-da, intervyu olishga kelgan jurnalistlarga yangi loyihasiga haqida aytib berishni yaxshi ko‘rardi: “Hammasi joyida, ishonchli sheriklarim bor. Menga yarim yil vaqt bering va hammasi o‘tib ketadi!”. Tinglovchilar esa hamdardlik ma’nosida boshlarini qimirlatib qo‘yar, ayrimlari esa hatto uning gaplariga ishonardi.

Avraam Levitt biznes bilan shug‘ullanish haqida o‘ylab ko‘rmagan edi. Bolaligidan u kitob o‘qishni yaxshi ko‘rar va hatto adabiyot to‘garaklariga qatnardi, shahar hayoti unga mos emasdi — yosh romantik o‘z bog‘ida gullar parvarish qilishni xohlardi. 20 yoshga to‘lganida orzularidan voz kechishga to‘g‘ri keldi — Avraam Nyu-York universitetining yuridik fakultetiga o‘qishga kiradi va 1902-yilda ko‘chmas mulk huquqi sohasida mutaxassisga aylanadi.

Keyingi 10 yil davomida yosh advokat uylanadi va uning ikki farzandi dunyoga keladi: 1907-yilda Uilyam Jayrd, besh yil o‘tgach — Alfred Styuart. Odatdagidan farqli o‘laroq, otasining g‘ururi uning uyatchan kenja o‘g‘li edi, uning rasm chizishga bo‘lgan iqtidori yaqqol ko‘zga tashlanardi, o‘ziga ishonchi yuqori bo‘lgan Bill esa onasining erkatoyi edi. “Alfred — daho va bu so‘zni men ma’nosini anglagan holda aytyapman”, derdi Avraam.

Avraam ko‘chmas mulk masalalari bo‘yicha nafaqat advokat sifatida shug‘ullanar, balki ba’zida mijozlardan gonorar sifatida uy ham olardi. Boshqa bir versiyaga ko‘ra, Avraam o‘zining ilk yerlarini uyida tikuvchilik bilan shug‘ullangan xotinining puliga sotib olgan. Avraamning birinchi katta xaridi Rokvilldagi yer mulki bo‘lib, uni bankrotlikka uchragan mijozidan qabul qilgan. 1920-yillar oxiriga borib esa u nafaqat yer, balki oxirigacha qurib bitkazilmagan 40 ta uyni ham oladi. Katta moliyaviy yo‘qotishlardan qochish maqsadida uylar qurilishini yakunlash kerak edi va Avraam bunda o‘g‘illarini yordamga chaqiradi.

Bu vaqtda Uilyam 22, Alfred bo‘lsa 17 yoshda edi. To‘ng‘ich farzand ko‘proq pul topish maqsadida matematika va ingliz tili o‘rgatilgan universitetni tashlab ketgandi, ukasi esa tayinli biror ishni qoyillatmagan. Ushbu havaskorlar jamoasi qanchalik g‘alati bo‘lmasin, ishchilar bilan kelishib, uylarning qurilishini oxiriga yetkazishga, so‘ng esa ularni sotib yuborishga muvaffaq bo‘ladi. Bundan ilhomlangan Avraam “Levitt va uning o‘g‘illari” kompaniyasiga asos solib, boshqaruvni o‘z nazoratiga oladi. Uilyam moliyaviy masalalar bo‘yicha kompaniya prezidenti etib tayinlanadi, Alfred esa uylar dizayni bilan shug‘ullanishni boshlaydi. Tez orada Levittlarning “Tyudor” nomli birinchi uyi tayyor bo‘ladi. Oltita xona va ikkita yuvinish xonasiga ega “Tyudor” 1929-yil avgustda, Ikkinchi depressiya boshlanishidan oldin 14,5 ming dollarga sotiladi.

1947-yil oktyabrida Levittaunga ko‘chib kelgan ilk oilalar oxiri yo‘q kartoshka dalalari orasidan bir-biridan farq qilmaydigan uylar orasidan o‘zinikini ajratib olishga qiynalardi. Qanchalik g‘alati bo‘lmasin, depressiya Levittlar oilasiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. “Tyudor”lar mo‘ljallangan “yuqori o‘rta sinf” qatlami yaxshi yashash imkoniyati va xohishini yo‘qotmagan edi. To‘rt yil ichida Levittlar Manxassetda 600 ta uy qurib, ularni 9—19 ming dollar narxida sotadi. Long-Aylendning shimoliy qismida yashashni istaganlar Bill Levittga murojaat qilish kerakligini yaxshi bilardi. 1941-yilga kelib Levittlar tomonidan qurilgan uylar soni yana 1,2 mingtaga ko‘payadi. Ularni gazeta tarqatuvchilar, radioboshlovchilar, shifokorlar, advokatlar va Manxettendagi boshqa mashhurlar sotib olardi. Ammo bu uylar donabay edi, Bill esa ommaviy ishlab chiqarishni xohlardi.

Levittlar Norfolk dengizchilari uchun ommaviy uy qurish bo‘yicha davlat buyurtmasin olganidan keyin ommaviy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga xizmat qiladigan korxonani tashkil etish imkoniyati paydo bo‘ldi. Levitt bu yerda birinchi marta an’anaviy poydevorga asoslangan uyni emas, balki oddiy beton plitalardan foydalanib, qurilishni tezlashtirib yuboradi.

1944-yilda leytenant Bill Levitt rafiqasi va ikki nafar farzandi — 10 yoshli kichik Bill va kenjasi Jim bilan Gavayiga “dengiz asalarilari”ni boshqarishga yo‘l oladi. O‘z nazorati ostiga berilgan 260 nafar harbiy-dengiz quruvchilariga qayg‘urgan Bill o‘zini ham unutmasdi: u fortepyano chalar, viskini martiniga aralashtirib ichar va urushdan keyin ko‘rajak foydasi haqida o‘ylardi. O‘shanda keyinchalik uzoq yillar davomida sheriklari yodida qolgan muvaffaqiyat formulasi paydo bo‘lgandi: “Yalinib, qarz olib, o‘g‘irlab bo‘lsa-da pul olish, keyin esa qurish, qurish va qurish”.

“Men bilaman, shahar quriladi”

1950-yillarda birgina General Electric’ning maishiy texnikalari jamlanmasi uchun Levittlar uyining har qanday kamchiligini unutib yuborsa bo‘lardi. Bill G‘arbiy sohilda o‘z burchini bajarar ekan, uning qarindoshlari Sharqda Long-Aylend yerlarini sotib olish bilan shug‘ullanardi. Hukumat ham Levittlarning yutuqlariga o‘z hissasini qo‘shadi: 1944-yilda harbiy xizmatchilar to‘g‘risidagi qonun qabul qilinadi. Ushbu qonun veteranlarga yil davomida ishsizlik nafaqasini olish, eng muhimi esa uy-joy va ta’limdan foydalanish imkoniyatini taqdim etardi. Past foizli kreditlar, uy-joy uchun zayomlarning berilishi va ijaradagi boshqa imtiyozlar orqali davlat urushga qadar hech vaqosi bo‘lmagan insonlarga umid bag‘ishlar edi. 1946-yilda AQSHda 3,5 millionga yaqin inson boshpanaga muhtoj hisoblanardi. Hukumat bu insonlar osongina kommunistlar g‘oyasi ta’siriga tushib qolishidan qo‘rqardi, Levittda esa bunday ssenariydan qochish retsepti bor bo‘lgan: “Shaxsiy uyi va bir parcha yeri bor biror inson kommunist bo‘la olmaydi. Uning boshqa muammolar bisyor”.

“Levitt va uning o‘g‘illari” deyarli uddalab bo‘lmas ishga bel bog‘laydi — yangi o‘rta sinf vakillari uchun yangicha makon yaratish. 1947-yil 7-mayda kompaniya urush faxriylariga topshiriladigan 2 mingda uy qurish niyatini e’lon qiladi. Ikki kun o‘tgach New York Herald Tribuna gazetasi ushbu uylarning yarmi sotib bo‘lingani haqida yozadi. Bu qadar ulkan talabga Levittlar tayyor emasdi. Yaxshiyamki, Alfred oldindan “Keyp-Kod” uslubidagi uylar loyihasini tayyorlab qo‘ygan edi.

“Keyp-Kod” o‘zida Amerika orzusini mujassam etgandi. Uning eng muhim jihati narxida — ijaraga haqi 50 dollarga yaqin. Uylar rentabel edi, Levittlar imkon boricha har narsadan tejashga uringan. Billning tirishqoqligi va veteranlar tomonidan uyushtirilgan namoyishlar sabab mahalliy hukumat uylarni poydevorsiz qurishga ruxsat beradigan qonunni qabul qiladi: bu Levittlarga qurilishni tezlashtirish va har bir uydan 1000 dollar tejab qolish imkonini beradi.

Boshqa nayranglar ham bo‘lgan. Alfred yuvinish xonasi va hojatxonani oshxonaga yaqin qilib loyihalashtirgani sabab ularning o‘q devori bitta edi. Bill esa qimmat yog‘och eshiklarni Yaponiyadan olib kelingan bambukliga almashtiradi. Barcha uylar tashqi ko‘rinishi bo‘yicha bir-biridan farq qilmasdi va faqat rangi ularni ajratib turardi.

Uilyam Levitt avtomobilsoz Genri Ford tomonidan o‘ylab topilgan yig‘ish konveyrini uylarga nisbatan joriy etgani bilan faxrlanardi, farqli jihati uylar konveyer bo‘ylab harakatlana olmagani sabab, ishchilar brigadasi bir uydan boshqasiga o‘tib yurgan. Butun qurilish sikli 27 ta bosqichga bo‘lingan va har bir brigada o‘z bosqichiga javob bergan. Shu bois bunday uylarni qurishga bir hafta ham vaqt sarflanmas edi, ayrim vaqtlarda ular bir kunda 36 ta uyni ham foydalanishga topshirgan.

“Jannat” uchun navbat

Bill Levitt “har qanday ahmoq” ham uy qura oladi, asosiy masala qancha uy qurish, qanchalik tez qurish va arzon sota olishida, deb hisoblardi. Levittaunga ilk oila qurilish boshlanganidan to‘rt oy o‘tib, 1947-yilning 1-oktabrida ko‘chib o‘tadi. Dastlabki ikki yil ichida Island Tress’da 6 mingta “Keyp-Kod”lar quriladi. Aholi shu qadar tez orta boshlaydiki, Levittlar ko‘chalarga nom topishga ulgurmaydi. Avvaliga, butun oila a’zolarining ismlari “abadiylashtiriladi”. Keyin esa ular, daraxtlar, qushlar, hayvonlar va hatto qishloq xo‘jaligi anjomlari nomlaridan foydalaniladi. Nom yagona mo‘ljal edi — ularsiz yangi ko‘chib kelganlar yuzlab o‘xshash uylar orasidan o‘zinikini topib olishi dargumon bo‘lgan.

Levittaundagi uylar 7990 dollardan sotila boshlanadi. Urush faxriylari faqatgina 100 dollar depozit kiritishi kerak bo‘lib, keyinchalik bu pul ham qaytarilgan, ular uyga ko‘chib o‘tganidan keyin esa oyiga 58 dollardan to‘lashgan. Har bir sotilgan uy kompaniyaga 1000 dollar foyda keltirardi. Alfred “rancho” uslubidagi uylar loyihasini ham ishlab chiqadi. Uning atrofida shu qadar ulkan ajiotaj yuzaga keladiki, konveyer usuli endilikda qurilishda emas, balki savdolarda ham kerak bo‘lib qoladi. Oxir-oqibat har bir xaridor uch daqiqa ichida uyni tanlashi va xarid bo‘yicha shartnoma imzolashi imkoniyati yaratiladi.

Qora tanlilarga — yo‘q

Levittlar nafaqat uy qurar, balki yangi jamiyat aholisi uchun qonun-qoidalarni ham ishlab chiqardi. Masalan, ular o‘z uylarini afroamerikaliklarga sotmas yoki ijaraga bermas edi. “Uy yoki irqiy muammoni hal qilish mumkin. Lekin birvarakayiga ikkisini hal etib bo‘lmaydi”, — derdi Levitt.

Shanba kunlari Bill Levitt o‘z mashinasida xuddi shohlardek shahar bo‘ylab aylanib, gazonlar bilan barchasi joyida yoki yo‘qligini ko‘zdan kechirib chiqardi. Levittlar uylarda amalga oshiriladigan har qanday o‘zgarishni o‘zlari bilan kelishishni talab qilardi. Ular yakshanba kunlari qo‘shnilarga xalaqit bermaslik uchun kirlarni dorlarga yoyishga ruxsat bermasdi. Hatto panjaralar o‘rnatishga ham ruxsat bo‘lmagan, bu peyzajni buzib qo‘yadi deya hisoblangan. Gazon holati ham nazoratda bo‘lgan, agarda o‘tloq hududlari yaxshi bo‘lmasa “Levitt va uning o‘g‘illari” o‘z bog‘bonlarini yuborar, ertasi kuni esa ko‘rsatilgan xizmat uchun hisob varag‘ini jo‘natardi.

Shirin hayot

Tan olish kerakki, Amerika chetidagi yangi qurilishlarga oid barcha mashhurlik Uilyamga nasib etdi. Uning otasi Avraam bunga xotirjam qarardi, chunki uning tafakkuri fatalizmni targ‘ib qilgan nemis faylasufining ta’sirida shakllangan edi.

Alfredning esa akasi bilan munosabatlar tobora murakkablashib borardi. Billning biznes-iqtidori arxitektor o‘g‘ilning xizmatlariga soya solardi. Alfred butun mashhurlik akasiga nasib etayotganidan g‘azablanar, Uilyam bo‘lsa dizayn borasida har doim ham ukasining tavsiyalariga rioya qilmasdi. Alfred rafiqasiga bilan ajrashib, parijlik 17 yoshli Monikka ilakishib ketganidan keyin munosabatlar butunlay darz ketadi va 1954-yilda aka-uka biznesni bo‘lib oladi. “Levitt va uning o‘g‘illari” Uilyamda qoladi, Alfred esa 1966-yilda vafot etguniga qadar “Levitt-xauz” markasi ostida ishlaydi.

Ota juda keksayib qolgandi va Bill oilaviy biznesni zamonaviy qurilish korporatsiyasiga aylantirishga qaror qiladi. 1960-ylda kompaniya aksiyalari Nyu-York fond birjasida paydo bo‘ladi, ammo keyingi yil davomida uy-joyga bo‘lgan talab kamaygani bois aksiyalar qiymati 1,4 million dollarga tushib ketadi. Biroq Bill Levitt yangi sharoitga moslashish imkonini topadi. 1960-yillar oxirida Levitt yiliga 20 foiz o‘sadigan barqaror savdolar hajmi bilan maqtana olardi. Eng mashhur loyihalaridan biriga San-Xuan g‘arbida 12 mingda uy qurgani bo‘ldi. Bunday muvaffaqiyat fonida 1967-yil iyulda Levitt International Telephone & Telegraph Corp kompaniyasi bilan bitim imzolaydi. ITT “Levitt va uning o‘g‘illari” kompaniyasini 92 million dollarga sotib oladi va uni Levitt Corp. deya qayta nomlaydi. Bill Levitt bo‘lsa AQSH hududida keyingi 10 yil davomida hech qanday qurilish qilmaslik majburiyatini zimmasiga oladi.

60 yoshli Bill Levitt boy insondan o‘ta badavlat insonga aylanadi: bitimdan uning shaxsiy daromadi 60 million dollarga yaqin edi, asosiy qismini ITT aksiyalari tashkil etgan.

Ishdan uzoqlashgan Levitt hashamatli hayot kechirishni boshlaydi. 1959-yilda u 29 yillik turmushidan keyin birinchi rafiqasi bilan ajrashgan va kotibasiga uylangan edi. Oradan 10 yil o‘tgach Bill yana ajrashib, o‘zidan 20 yosh kichik fransiyalik Simone Korshinga uylanadi.

Boyligidan bahramand holda yashagan Bill AQSHdan tashqarida yangi qurilish loyihalarini tashkillashtirishga urinadi. Biroq Eron, Venesuela, Fransiya, Isroil va Nigeriyadagi qurilishlar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Loyihalarning aksariyati ITT aksiyalari garoviga amalga oshirilardi, ammo 1970-yilda bozorning qulashi natijasida ushbu aksiyalar o‘z qiymatining 90 foizini yo‘qotadi.

Biroz mashhurlik

1970-yillar oxirida ITT oldida majburiyati muddati yakunlanadi va Levitt katta biznesga qaytish uchun yana bir nechta urinishlarni amalga oshiradi. U Floridada ikkita posyolka qurishni reja qiladi, lekin uylar qurilishi oxiriga yetmaydi, xaridorlar esa depozitlarini qaytarib oladi. Hashamatli hayotini davom ettirish uchun Levitt oilasi tomonidan tashkil etilgan xayriya fondidan 17 million dollar o‘g‘irlaydi. Sud uni 5 million dollarni fondga qaytarishi bo‘yicha va Nyu-Yorkda biznes bilan shug‘ullanishi taqiqlovchi qaror chiqaradi. Natijada u yaxta va uyini sotishga majbur bo‘ladi.

1992-yilda Uilyamning ichaklarida yorilish kuzatiladi va u North Shore University Hospital’da davolana boshlaydi. Oradan ikki yil o‘tgach yanvar oyida, jurnalistlardan “yana yarim yil” muddat berishlarini so‘raganidan ko‘p o‘tmay vafot etadi.

Manba: Daryo.uz